Gürkan Özsoy Blog

İbni Sina – Avicenna

İbn-i Sina (d. 980, Buhara yakınlarında, İran [şimdi Özbekistan’da] – ö. 1037, Hemedan, İran) Ortaçağ İslam dünyasının en ünlü ve etkili filozof-bilim adamı olan Müslüman bir hekimdir. Özellikle Aristoteles felsefesi ve tıp alanlarındaki katkılarıyla tanınmıştır. Geniş bir felsefi ve bilimsel ansiklopedi olan Kitâbü’ş-şifâ‘yı (Tedavi Kitabı) ve tıp tarihinin en ünlü kitapları arasında yer alan el-Kânûn fi’t-tıbb ‘ı (TıpKanunu) kaleme almıştır.

İbn Sînâ boş bir İslam entelektüel sahnesinde ortaya çıkmamıştır. Müslüman yazar İbnü’l-Mukaffa’nın ya da muhtemelen oğlunun Aristotelesçi mantığı İslam dünyasına İbn Sînâ’dan iki yüzyıldan fazla bir süre önce tanıttığına inanılmaktadır. İlk İslam Meşşâî (Aristotelesçi) filozofu Kindî ve İbn Sînâ’nı n Aristoteles’in metafiziğini kitabından öğreneceği Türk polimat Fârâbî ondan önce gelir. Ancak bu aydınlar arasında İbn Sînâ açık ara en büyüğü olarak kalır. Uzun süredir öğrencisi olan Cûzcânî’nin kayıtlarında aktarıldığı şekliyle İbn Sînâ’nın hayatına dair kişisel anlatımına göre, İbn Sînâ on yaşına geldiğinde Kur’an ‘ın tamamını okumuş ve ezberlemiştir. Hocası Nâtilî gençlere temel mantık dersleri verdi ve kısa sürede hocasını aşan İbn Sînâ Helenistik yazarları kendi başına incelemeye başladı. İbn Sînâ 16 yaşına geldiğinde, üzerinde “kolay” bir ustalık iddia ettiği bir disiplin olan tıbba yöneldi. Buhara sultanı saray hekimlerini şaşırtan bir hastalığa yakalandığında, İbn Sina başucuna çağrıldı ve onu iyileştirdi. Sultan minnettarlığını göstermek için Sâmânî kraliyet kütüphanesini ona açtı. Bu, İbn Sînâ’yı gerçek bir bilim ve felsefe bereketiyle tanıştıran tesadüfi bir iyilikti.

İbn-i Sina, müthiş yazarlık kariyerine 21 yaşında başlamıştır. Günümüze ulaşan yaklaşık 240 eser onun adını taşımaktadır. Bu eserler matematik, geometri, astronomi, fizik, metafizik, filoloji, müzik ve şiir gibi pek çok alanı kapsamaktadır. Dönemin fırtınalı siyasi ve dini çekişmelerine sık sık yakalanan İbn Sînâ’nın ilmi, hareket halinde olma ihtiyacı nedeniyle tartışmasız bir şekilde engellenmiştir. İsfahân’da, Alâüddevle’nin yönetiminde, kendisinden kaçan istikrar ve güvenliği buldu. Eğer İbn Sînâ’nın parlak günleri olduğu söylenebilecekse, bunlar siyasi entrikalardan yalıtılmış olduğu ve her Cuma günü kendi âlimler meclisini toplayıp istediği konuları tartışabildiği İsfahân’da geçirdiği zamanlarda olmuştur. Bu huzurlu ortamda İbn Sînâ Kitâbü’ş-şifâ‘yı tamamladı. Bununla birlikte, Dâniş nâme-i alâî (Bilgi Kitabı) ve Kitâbü’n-necât ‘ı (Kurtuluş Kitabı) yazdı ve yeni ve daha doğru astronomik tablolar derledi.

Alâüddevle’nin yanındayken İbn Sînâ kolik hastalığına yakalandı. Bir günde kendi kendine uyguladığı sekiz kereviz tohumu lavmanını kahramanca bir tedbir olarak uygulayarak kendini tedavi etti. Ancak ilaç ya yanlışlıkla ya da kasıtlı olarak bir görevli tarafından reçetede belirtilen iki ölçü yerine beş ölçü etken madde içerecek şekilde değiştirilmiştir. Bu da bağırsaklarda ülsere neden oldu. Mithridate( Pontus kralı Mithradates VI Eupator’a [M.Ö. 120-63] atfedilen hafif bir afyon ilacı) ile devam ettikten sonra, bir köle gizlice aşırı miktarda afyon ekleyerek İbn Sina’yı zehirlemeye çalıştı. Zayıflamış ama yorulmak bilmeyen İbn Sînâ, Hemedan’a yürüyüşünde Alâüddevle’ye eşlik etti. Yolda durumu ağırlaştı, bir süre oyalandı ve kutsal Ramazan ayında öldü.

Felsefe ve bilimdeki etkisi

1919-20 yıllarında İngiliz Şarkiyatçı ve İran konusunda tanınmış bir otorite olan Edward G. Browne, “İbn Sînâ hekimden daha iyi bir filozoftu, ama Râzî [Rhazes] filozoftan daha iyi bir hekimdi” şeklinde bir kanıya varmış ve bu kanı o zamandan beri sık sık tekrarlanmıştır. Ancak 800 yıl sonra verilen bir hüküm soruyu akla getirmektedir: “Daha iyi” değerlendirmesi hangi çağdaş ölçüte göre yapılır? Bu adamların felsefi ve bilimsel görüşlerini bugün anlaşılır kılmak için birkaç noktaya ihtiyaç vardır. Onlarınki, İslam dünyasındaki ilk Müslüman topluluğun (ümmet) ilkeleri üzerine inşa edilen son yönetici hanedan olan Abbâsî Halifeliği’nin (750-1258) kültürüydü. Dolayısıyla, kültürel inançları 20. yüzyıl Batı’sınınkilerden ve Helenistik seleflerininkilerden uzaktı. Dünya görüşleri, Greko-Romen dünyasının bildiği bir bakış açısı olan antroposentrik (insan merkezli) olmaktan ziyade teosentrik (Tanrı merkezli) idi. Kozmolojileri doğal, doğaüstü ve doğa ötesi âlemlerin birliğiydi.

İbn Sînâ’nın kozmolojisi Tanrı’yı Yaratıcı – İlk Neden, kendisinden on aklın sudur ettiği ve değişmez özü ve varlığı bu akıllar üzerinde hüküm süren zorunlu Varlık – olarak merkeze almıştır. İlk Akıl, insanlarla Kur’an’dan yetki alan sembolik bir nitelik olan ilahi nuru aracılığıyla iletişim kuran Faal Akıl’a kadar inmiştir.

İbn Sînâ’nın felsefe ve bilim alanındaki en önemli eseri mantık, fizik, matematik ve metafiziği kapsayan dört bölümlük bir ansiklopedi olan Kitâbu’ş-Şifâ‘dır. Bilim bilgelikle eş tutulduğu için İbn Sînâ bilginin geniş ve birleşik bir sınıflandırmasını yapmaya çalışmıştır. Örneğin fizik bölümünde doğa, genel ilkeler, göksel ve yersel cisimler ve asli unsurların yanı sıra meteoroloji, mineraloji, botanik, zooloji ve psikoloji ( ruh bilimi) bilimleri de dâhil olmak üzere sekiz temel bilim bağlamında ele alınır. İbn Sina’nın belirlediği önem sırasına göre alt bilimler şunlardır: tıp; astroloji; psikolojik özelliklerin fiziksel yapıya uygunluğunu inceleyen fizyonomi; rüya yorumlama sanatı olan tekiromansi; göksel güçleri belirli dünyevi cisimlerin güçleriyle birleştirerek yeryüzünde olağanüstü eylemlere yol açan sihirli güce sahip nesneler olan tılsımlar; teurji, dünyevi güçlerin birleşiminin olağanüstü eylemler ve etkiler üretmesini sağlayan “harikaların sırları”; ve simya, İbn-i Sina tarafından incelenen gizli bir sanattır, ancak sonuçta transmutasyonizmini (bakır ve kurşun gibi baz metallerin altın ve gümüş gibi değerli metallere dönüştürülebileceği düşüncesi) reddetmiştir. Matematik dört temel bilime ayrılır: sayılar ve aritmetik, geometri ve coğrafya, astronomi ve müzik.

Mantık, İbn Sînâ tarafından felsefenin bir aracı, bir sanat ve ikinci dereceden kavramlarla ilgilenen bir bilim olarak görülmüştür. Genel olarak Fârâbî ve Kindî geleneği içinde yer almakla birlikte, Bağdat Meşşâî okulundan daha açık bir şekilde ayrılmış ve Platoncu ve Stoacı doktrinlerin kavramlarını daha açık bir şekilde ve daha bağımsız bir zihinle kullanmıştır. Daha da önemlisi, onun teolojisi -İlk Neden ve on akıl- Yaratıcı olarak Tanrı’ya ve göksel hiyerarşiye olan bağlılığıyla felsefesinin Ortaçağ Avrupa Skolastik düşüncesine kolayca ithal edilmesini sağlamıştır.

İbn-i Sina’nın İslam tarihinde yüksek bir şahsiyet olarak devam eden önemi, Hemedan’daki türbesinde görülebilir. Her ne kadar 20. yüzyılın başlarında bakıma muhtaç hale gelmiş olsa da Osler, “büyük İranlının hala büyük bir pratiği olduğunu, mezarının hacılar tarafından çok ziyaret edildiğini ve aralarında tedavilerin nadir olmadığı söyleniyor” diye belirtmiştir. 1950’lerde türbe yenilenmiş ve Babür esintili görkemli bir kule ile süslenmiş etkileyici bir anıt mezara dönüştürülmüş, ayrıca bir müze ve 8.000 ciltlik bir kütüphane de eklenmiştir. İbn-i Sina’nın istirahatgâhı bölgedeki turistler için önemli bir durak olmaya devam etmektedir. Büyük hekim ve filozof, hayattayken olduğu gibi şimdi de hem akademisyenlerin hem de halkın ilgisini çekmeye devam ediyor.

Resim: Avicenna; 1593 baskısı, The Canon of Medicine – Müslüman hekim Avicenna’nın The Canon of Medicine adlı eserinin Batı’da yayımlanan ilk Arapça baskısı olan 1593 baskısının kolofonu. Reynolds Tarih Kütüphanesi, Lister Hill Kütüphanesi, Birmingham Alabama Üniversitesi.