Gürkan Özsoy Blog

Bugüne Kadar Yazılan İlk Kitap Neydi?

Yazılan ilk kitabı belirlemek zorlu bir görevdir çünkü “kitap” kavramı zaman içinde evrim geçirmiştir ve ilk yazılı kayıtlar genellikle çeşitli materyallerin üzerine yazılmıştır. Kitabın, yazılı veya basılı materyal içeren ciltli sayfalar koleksiyonu olarak tanımlanması nispeten yeni bir gelişmedir. Bugün anladığımız şekliyle kitap kavramının gelişmesinin yüzyıllar aldığını belirtmek önemlidir. “İlk kitap” tanımı, kullanılan malzeme, yazım yöntemi veya kültürel bağlam gibi kriterlere bağlı olarak değişebilir.

Bilinen en eski yazılı iletişim biçimlerinden biri, eski Mezopotamya’da kil tabletler üzerinde bulunan çivi yazısıdır. Bir Sümer şiiri olan Gılgamış Destanı, yaklaşık M.Ö. 2100 yılına dayanan en eski edebi eserlerden biri olarak kabul edilir. Bunun yanında günümüze ulaşan en eski ciltli kitaplar, Tang Hanedanlığı (MS 618-907) döneminde yapılmış olan antik Çin’e aittir. Bunun bir örneği, MS 868 civarında bir parşömen üzerine basılmış bir Budist metni olan Elmas Sutra’dır.

Gılgamış Destanı

Gılgamış Destanı, Mezopotamya şehir devleti Uruk’un (Erech) kralı Gılgamış hakkında Akad dilinde kaydedilmiş eski Mezopotamya macerası.

Gılgamış destanının günümüze ulaşan en eksiksiz metni, 19. yüzyılın ortalarında Türk Asurolog Hormuzd Rassam tarafından Ninova’da Asur kralı Ashurbanipal’in (M.Ö. 668-627) kütüphanesinde bulunan 12 eksik Akadca tablettedir. Tabletlerde meydana gelen boşluklar, Mezopotamya ve Anadolu’da başka yerlerde bulunan çeşitli parçalarla kısmen doldurulmuştur. Ayrıca, M.Ö. 2.binyılın ilk yarısında yazılmış tabletlerden Sümer dilinde beş kısa şiir bilinmektedir; şiirler “Gılgamış ve Huwawa”, “Gılgamış ve Cennetin Boğası”, “Gılgamış ve Kiş’li Agga”, “Gılgamış, Enkidu ve Cehennem” ve “Gılgamış’ın Ölümü” başlıklarını taşımaktadır.

Destanın Ninova versiyonu, yarı ilahi yarı insan, büyük inşaatçı ve savaşçı, karadaki ve denizdeki her şeyi bilen Gılgamış’ı öven bir önsözle başlar. Tanrı Anu, Gılgamış’ın görünüşteki sert yönetimini engellemek için, ilk başta hayvanlar arasında yaşayan vahşi bir adam olan Enkidu’nun yaratılmasına neden olur. Ancak kısa süre sonra Enkidu şehir yaşamının yollarını öğrenir ve Gılgamış’ın kendisini beklediği Uruk’a gider. Tablet II, iki adam arasında geçen ve Gılgamış’ın galip geldiği bir güç denemesini anlatır; bundan sonra Enkidu, Gılgamış’ın arkadaşı ve yoldaşı (Sümer metinlerinde hizmetkârı) olur. Tablet III-V’te iki adam birlikte uzak bir sedir ormanının ilahi olarak atanmış koruyucusu Huwawa’ya (Humbaba) karşı yola çıkarlar, ancak çatışmanın geri kalanı günümüze ulaşan parçalarda kaydedilmemiştir. Tablet VI’da Uruk’a dönen Gılgamış, aşk tanrıçası İştar’ın evlilik teklifini reddeder ve ardından Enkidu’nun yardımıyla onu yok etmek için gönderdiği ilahi boğayı öldürür. VII. tablet Enkidu’nun, tanrılar Anu, Ea ve Şamaş’ın boğayı öldürdüğü için Enkidu’nun ölmesi gerektiğine karar verdikleri bir rüyayı anlatmasıyla başlar. Enkidu daha sonra hastalanır ve rüyasında kendisini bekleyen “tozdan evi” görür. Gılgamış’ın arkadaşı için yaktığı ağıt ve Enkidu’nun cenaze töreni Tablet VIII’de anlatılır. Daha sonra Gılgamış, Babil Tufanı’ndan kurtulan Utnapiştim’i aramak ve ondan ölümden nasıl kurtulacağını öğrenmek için tehlikeli bir yolculuğa çıkar (Tablet IX ve X). Sonunda Utnapiştim’e ulaştığında Gılgamış’a Tufan’ın hikâyesi anlatılır ve gençliği yenileyebilen bir bitkinin nerede bulunacağı gösterilir (Tablet XI). Ancak Gılgamış bitkiyi elde ettikten sonra bir yılan tarafından ele geçirilip yenir ve Gılgamış hâlâ ölümlü olarak Uruk’a geri döner. Destanın bir eki olan Tablet XII, İştar tarafından Gılgamış’a verilen pukku ve mikku (belki de “davul” ve “baget”) adlı nesnelerin kaybını anlatır. Destan, Enkidu’nun ruhunun geri dönüşüyle sona erer; Enkidu nesneleri geri getireceğine söz verir ve ardından yeraltı dünyası hakkında acımasız bir rapor verir.

Resim: Tufan Tableti, Gılgamış destanını anlatan bir serinin 11. çivi yazısı tableti, Ninova’dan, MÖ 7. yüzyıl; British Museum, Londra. ©Photos.com/Getty Images