Gürkan Özsoy Blog

Edward Teller

Edward Teller (d. 15 Ocak 1908, Budapeşte, Macaristan, Avusturya-Macaristan – ö. 9 Eylül 2003, Stanford, Kaliforniya, ABD), ilk atom bombasının (1945) üretimine katılan ve dünyanın ilk termonükleer silahı olan hidrojen bombasının geliştirilmesine öncülük eden Macaristan doğumlu Amerikalı nükleer fizikçiydi.

Teller, varlıklı Macar Yahudisi bir aileden geliyordu. Budapeşte’deki okullara devam ettikten sonra Almanya’nın Karlsruhe kentindeki Teknoloji Enstitüsü’nde kimya mühendisliği eğitimi aldı. Daha sonra Münih ve Leipzig’e giderek fiziksel kimya alanında doktora yaptı (1930). Hidrojen moleküler iyonu üzerine yazdığı doktora tezi, günümüzde yaygın olarak kabul gören moleküler orbitaller teorisinin temellerinin atılmasına yardımcı oldu. Münih’te öğrenciyken Teller hareket halindeki bir tramvayın altında kalarak sağ ayağını kaybetti ve yerine yapay bir ayak takıldı.

Teller, Weimar Cumhuriyeti yıllarında atom fiziğiyle ilgilenmiş, önce Kopenhag’da Niels Bohr’un yanında çalışmış, ardından Göttingen Üniversitesi’nde ders vermiştir (1931-33). Teller 1935’te gelini Augusta Harkanyi ile birlikte Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti ve Washington’daki George Washington Üniversitesi’nde ders verdi. Meslektaşı George Gamow ile birlikte, atom altı parçacıkların radyoaktif bozunma sırasında çekirdekten kaçma yollarını sınıflandırmak için yeni kurallar oluşturdu. Bohr’un 1939’da uranyum atomunun parçalanmasına ilişkin çarpıcı raporunun ardından ve bilim insanlarını Nazizme karşı ABD’yi savunmak için harekete geçmeye çağıran Başkan Franklin D. Roosevelt’in sözlerinden ilham alan Teller, enerjisini nükleer silah geliştirmeye adamaya karar verdi.

1941 yılına gelindiğinde Teller ABD vatandaşlığına geçmiş ve Chicago Üniversitesi’nde Enrico Fermi’nin ekibine katılarak kendi kendine devam eden ilk nükleer zincirleme reaksiyonu üretmeye yönelik çığır açan deneyi gerçekleştirmiştir. Teller daha sonra Berkeley’deki Kaliforniya Üniversitesi’nden J. Robert Oppenheimer ile atom bombası üzerine teorik çalışmalar yapmak üzere aldığı daveti kabul etti. 1943 yılında Oppenheimer New Mexico’da gizli Los Alamos Bilimsel Laboratuvarı’nı kurduğunda, Teller işe alınan ilk kişiler arasındaydı. Los Alamos’un görevi bir fisyon bombası yapmak olmasına rağmen, Teller potansiyel olarak çok daha güçlü bir termonükleer hidrojen füzyon bombasına yönelik kendi soruşturmalarını sürdürmek için ana araştırma hattından giderek daha fazla uzaklaştı. Savaşın sonunda ABD hükümetinin nükleer silah geliştirme önceliklerinin hidrojen bombasına kaydırılmasını istedi. Ancak Hiroşima’nın Oppenheimer ve diğer Manhattan Projesi bilim adamları üzerinde derin bir etkisi olmuştu ve çok azı nükleer silah araştırmalarına devam etmek istiyordu.

Teller 1946’da Chicago Üniversitesi Nükleer Araştırmalar Enstitüsü’nde bir pozisyon kabul etti ancak uzun süreler danışman olarak Los Alamos’a geri döndü. Sovyetler Birliği’nin 1949’da bir atom bombası patlatması, ABD’nin bir hidrojen bombasına sahip olması konusunda onu daha kararlı hale getirdi, ancak Oppenheimer başkanlığındaki Atom Enerjisi Komisyonu’nun genel danışma komitesi, bir hidrojen bombası geliştirme programına karşı oy kullandı. Tartışma, İngiliz atom bilimci Klaus Fuchs’un 1942’den beri Sovyetler Birliği için casusluk yaptığını itiraf etmesiyle sonuçlandı. Fuchs, Amerika’nın hidrojen bombasına olan ilgisini biliyordu ve bu konudaki ilk Amerikan verilerini Sovyetlere iletmişti. Bunun üzerine Başkan Harry Truman silahın yapımına başlanmasını emretti ve Teller Los Alamos’ta bunu gerçeğe dönüştürmek için çalıştı.

Teller ve Los Alamos’taki meslektaşları, fizikçi Stanislaw Marcin Ulam’ın ikinci bir bölünebilir çekirdeği sıkıştırmak ve patlatmak için atom bombasının mekanik şokunu kullanmayı önerdiği 1951 yılının başlarına kadar uygulanabilir bir termonükleer cihaz tasarlama konusunda çok az ilerleme kaydetti; ortaya çıkan yüksek yoğunluk, ikinci çekirdeğin termonükleer yakıtının yanmasını çok daha verimli hale getirecekti. Buna karşılık Teller, termonükleer ikinci çekirdeği sıkıştırmak ve ateşlemek için atom bombasının patlamasından kaynaklanan mekanik şok yerine radyasyonun kullanılmasını önerdi. Bu yeni fikirler birlikte bir füzyon silahı için sağlam bir temel oluşturdu ve şu anda bilinen adıyla Teller-Ulam konfigürasyonunu kullanan bir cihaz 1 Kasım 1952’de Pasifik’teki Enewetak mercan adasında başarıyla test edildi; 10 milyon ton (10 megaton) TNT’ye eşdeğer bir patlama meydana getirdi.

Teller daha sonra dünyanın ilk termonükleer silahını geliştirmesiyle tanındı ve ABD’de “H-bombasının babası” olarak tanındı. Ulam’ın bomba tasarımının tasarlanmasındaki kilit rolü, olaydan yaklaşık otuz yıl sonrasına kadar gizli hükümet belgelerinden ve diğer kaynaklardan ortaya çıkmadı. Yine de Teller’ın, pek çok meslektaşının şüpheciliği ve hatta düşmanlığı karşısında inatla silahın peşinden gitmesi bombanın geliştirilmesinde önemli bir rol oynadı. ABD hükümetinin Oppenheimer’ın bir güvenlik riski olup olmadığını belirlemek için 1954’te düzenlediği oturumlarda Teller’ın ifadesi eski şefine karşı kesinlikle sempatik değildi. “Soruşturma kuruluna ‘Kamu meseleleri başka ellerde olsaydı kendimi kişisel olarak daha güvende hissederdim’ dedi. Duruşmaların sona ermesinin ardından Oppenheimer’ın güvenlik izni iptal edildi ve bilim yöneticisi olarak kariyeri sona erdi. Teller’ın tanıklığı bu sonuçta hiçbir şekilde belirleyici bir faktör olmasa da, önde gelen birçok Amerikalı nükleer fizikçi Oppenheimer’a ihanet olarak gördükleri bu davranışından dolayı onu asla affetmedi.

Teller, 1952 yılında Livermore, Kaliforniya’da Amerika Birleşik Devletleri’nin ikinci nükleer silah laboratuvarı olan Lawrence Livermore Ulusal Laboratuvarı’nın kurulmasında etkili oldu. Neredeyse sonraki kırk yıl boyunca burası ABD’nin termonükleer silah yapımındaki başlıca fabrikası oldu. Teller 1954’ten 1958’e ve 1960’tan 1975’e kadar Livermore’un müdür yardımcılığını ve 1958-60 yılları arasında da müdürlüğünü yaptı. Aynı zamanda 1953’ten 1960’a kadar Berkeley’deki Kaliforniya Üniversitesi’nde fizik profesörü olarak görev yaptı ve 1970’e kadar burada profesörlük yaptı.

Sadık bir antikomünist olan Teller, 1960’larda ABD’yi nükleer silahlar konusunda Sovyetler Birliği’nin önünde tutma mücadelesine çok zaman ayırdı. Atmosferde nükleer silah denemelerini yasaklayan 1963 Nükleer Deneme Yasağı Anlaşması’na karşı çıktı ve atomik patlayıcıların barışçıl kullanımlarını bulmaya yönelik başarısız bir federal hükümet programı olan Project Plowshare’in savunucularından biriydi. Teller 1970’lerde nükleer silah politikası konusunda hükümetin önde gelen danışmanlarından biri olmaya devam etti ve 1982-83 yıllarında Başkan Ronald Reagan’ın Sovyetler Birliği’nin nükleer saldırılarına karşı bir savunma sistemi oluşturma girişimi olan Stratejik Savunma Girişimi önerisinde önemli bir etkiye sahip oldu. Teller 2003 yılında Başkanlık Özgürlük Madalyası ile ödüllendirildi.